یازووچی: داکتر سعید عظیمی

«مینگ» اوروغی حقیده

 

* اېسلتمه: فاریاب، جوزجان، سرپل، بلخ، قوندوز و بشقه ولایتلر اۉزبېکلری نینگ کۉپ قسمی، اۉزبېکلرنینگ بویوک و مشهور اوروغی «مینگ»لر و اولرنینگ ترماقلری دیر. حرمتلی داکتر سعید عظیمی اوشبو تحقیقی مقاله‌نی بیرعده اۉرتاقلرنینگ التماسی و سۉراقلریگه جواب یۉسینده یازگن. او کیشیگه تشکر بیلدیریب، نشر قیله میز. (یارقین)

*

بو اوروغ اۉزبېکلرنینگ کته اوروغلریدن بۉلیب، جنوبی تورکستانده یشه گن. منبعلرده «مین» و «مینگیه» هم یازیلگن. افغانستانده کېینگی عصرلرده «مینگ»لرنینگ اصل مرکزی میمنه بۉلگن، بیراق باشقه یېرلرده هم یشه‌گنلر. مینگ اوروغی 250 ییل میمنه ده حکم سورگن. اۉزبېک اوروغلری اره‌سیده عددلر جمله‌دن یوز، قیرق، بېش، تۉرت، اوچ و یېتّی انچه اوروغلر آتیده اوچره‌یدی. «مینگ» هم انه شونداق 1000 سانی یا عددیدن کېلیب چیققن. بو عدد اورخون کتیبه سیده «بینگ» ثبت اېتیلگن. اۉتمیشده «مینگ» بعضی بیر منصبلرگه هم تېگیشلی اېکن؛ مثال اوچون: مینگ باشی، مینگ بېگی وغیره. «مینگ» اوروغی اۉزبېکلرنینگ 92 اوروغ نسب نامه لرنینگ انچه سیده ثبت بۉلگن و اۉزبېکلر نینگ اېنگ اساسی اوروغلریدن دیر.

ادامه نوشته

 

 

 

یازووچی: حلیم یارقین

 

نوایی اثرلری سانی حقیده

نوایی اثرلری نېچیته؟

 

نوایی بوتون عمری بۉیی، آغیر دېوان ایشلری و اېل خذمتلری مشغولاتی گه قره‌مه‌ی نظم و نثرده کۉپ اثرلر یره‌تدی. اثرلری‌نینگ کۉپی تورکی/اېسکی اۉزبېکچه‌ده دیر. بو بیلن، نوایی «چغتای تورکچه‌سی» دېب تانیلگن و شهرت تاپگن «اېسکی اۉزبېکچه»نینگ رواجی و یوکسه‌لیشیده مثلسیز اولکن تأثیر کۉرستدی.

نوایی شعر، شعر نظریه‌سی(عروض)، تیل شناسلیک، مکتوب نویسلیک، تذکره‌چیلیک، اېسده‌لیک یازیش، تاریخ، اۉگیتنامه، ترجمه کبی بیر قنچه تورلی بیلیم ترماقلریده قلم تېبره‌تیب، ایجاد قیلدی. اثرلری نینگ مونچه‌لیک خیلمه خیللیگی، اونینگ زمانه سینینگ کۉپلب بیلیملرینی تألیف و یازیش درجه‌سیده بیلیشی و تسلطی گه یقّال دلیل دیر.

ادامه نوشته

 

  یازووچی: داکتر سعید عظیمی


«
مینگ» اوروغی

 

 

* اېسلتمه: فاریاب، جوزجان، سرپل، بلخ، قوندوز و بشقه ولایتلری اۉزبېکلری نینگ کۉپ قسمی، اۉزبېکلرنینگ بویوک و مشهور اوروغی «مینگ»لر و اولرنینگ ترماقلری دیر. حرمتلی داکتر سعید عظیمی اوشبو تحقیقی مقاله‌نی بیرعده اۉرتاقلرنینگ التماسی و سۉراقلریگه جواب یۉسینده یازگن. (یارقین)

بو اوروغ اۉزبېکلرنینگ کته اوروغلریدن بۉلیب، جنوبی تورکستانده یشه گن. منبعلرده «مین» و «مینگیه» هم یازیلگن. افغانستانده کېینگی عصرلرده «مینگ»لرنینگ اصل مرکزی میمنه بۉلگن، بیراق باشقه یېرلرده هم یشه‌گنلر. مینگ اوروغی 250 ییل میمنه ده حکم سورگن. اۉزبېک اوروغلری اره‌سیده عددلر جمله‌دن یوز، قیرق، بېش، تۉرت، اوچ و یېتّی انچه اوروغلر آتیده اوچره‌یدی. «مینگ» هم انه شونداق 1000 سانی یا عددیدن کېلیب چیققن. بو عدد اورخون کتیبه سیده «بینگ» ثبت اېتیلگن. اۉتمیشده «مینگ» بعضی بیر منصبلرگه هم تېگیشلی اېکن؛ مثال اوچون: مینگ باشی، مینگ بېگی وغیره. «مینگ» اوروغی اۉزبېکلرنینگ 92 اوروغ نسب نامه لرنینگ انچه سیده ثبت بۉلگن و اۉزبېکلر نینگ اېنگ اساسی اوروغلریدن دیر.

ادامه نوشته

 

 

یازووچی: داکتر سعید عظیمی

 

"گجی" قومی حقیده

 

* اېسلتمه: تخار ولایتی، کلفگان تومنی یشاووچیسی حرمتلی غلام سخی جلدراقی کمینه گه مسیژ یازیب، او یېرده "میده گجی" و "بای گجی" آتلی قیشلاقلر و "گجی" قومی بارلیگی، اولرنینگ برچه سی اۉزبېک بۉلیب، اۉزبېکچه سۉزلشینی اېسله‌گن و "گجی" قومی حقیده معلومات سۉره‌گن اېدیلر. سۉراقنی معمولگه کۉره شو موضوعلرنینگ محنتچی بیلیمدانی و فدایی تحقیقاتچیسی داکتر سعید عظیمی جنابلریگه یۉللـه‌گن اېدیم. او کیشی دایمی التفاتلری یوزه‌سیدن، "گجی" حقیده اوشبو مقاله‌نی جۉنه‌تیبدیلر. او کیشیگه صمیمی منتدارلیک بیلدیریب، مقاله نی سیز حرمتلی اۉقووچیلرگه تقدیم قیله میز. (ح. یارقین)



"گجی" قومی حقیده

"گجی" لر تۉغریسیده معلوماتیمیز انچه آز. بو قوم نینگ آتی منبعلرده آز اوچره‌یدی. "گجی" قومی تالقان و کلفگان ده یشه‌یدی. اولر اۉزبېکچه سۉزله‌یدیلر. 
"گجی"لرنینگ ایکّی ترماغی "بای گجی" و "میده گجی" دېگن کلفگانده یشه‌ماقده‌لر. دېمک بشقه ترماقلری هم بۉلیشی ممکن. "گجی" آتلی قیشلاقلر هم منبعلرده ذکر بۉلگن، جمله‌دن گجی قیشلاق هزار سموچ، تالقان یقینی، تخار ولایتیده و گجی دند شهاب الدین بغلان ولایتیده بار. برهان الدین کشککی "رهنمای قته‌غن و بدخشان" کتابیده "کجی قیشلاقی" همده "قچی" و "سبزی مار" نی ارگو اولسواللیگیده ثبت اېتگن. بولر "گجی" قومیگه تېگیشلی بۉلیشی ممکن.

ادامه نوشته

 

 

یازووچی: عزیز نسین

تیلماج: حلیم یارقین

 

 

شعر شیداسی!

 

محله‌میزده صابر بېگ نینگ عایله‌سی، برچه‌لر هوس قیلگودېک اۉقیمیشلی و تینچ عایله‌لردن اېدی. بیر کونی شونداق کوچه‌گه قره‌ب تورسم، توستدن(ناگهان) صابر بېگ‌نینگ اېشیگی آچیلیب، او اۉق اوزیلگندېک قاچیب کوچه‌گه چیقدی. ارقه‌سیدن هواده بیرته سوپورگی(جاروب) و عیاللرنینگ بیرته ایاق کییمی هم آتیلگنی کۉریندی!

صابر بېگ نینگ ساچلری پتّیغ و مجال تاپمه‌ی شکیللی، بیر ایاغیگه چپلک و بیر ایاغی اېسه یلنگ اېدی!

او هولِ جانیدن یوگورگنچه حویلیمیز اېشیگی تمان کېلدی. مېن اېسه حیرت عالمیده درّاو باریب، صابر بېگ‌نینگ قۉلتیغیدن توتیب، ایچکریگه مهمانخانه‌گه باشلب آلیب باردیم.

ادامه نوشته

 

 

یازووچی: محمد حلیم یارقین

 

خلق مقاللری و عباره‌ لریده کییملر سمبولی

 

کییم مسأله‌ سی تۉغریسیده استاد رحیم ابراهیم فیسبوکیده نشر اېتیلگن مطلبگه بیرعده عزیز اۉقووچیلر علاقه توتیب، او حقده قیسقه یا کته ‌راق حجمده ‌گی فکر و ملاحظه لر بیلدیردیلر. موضوع حقده کۉپراق سیاسی تماندن فکر یوریتیلدی.
چیندن هم "کییم" انسان تورموشی‌ نینگ اوچته اساسی (نان، کییم و اوی) ضرورتلریدن بیری دیر. بیراق بو نرسه‌ گه قره ‌مه‌ ی، کییم هر بیر خلق نینگ معلوم درجه ‌ده ‌گی ملی بېلگیسی صفتیده اۉرین توتیب کېلگن و کېلماقده. بیرگینه اۉزبېکلر یشب تورگن ولایتلر (جنوبی تورکستان)نینگ بدخشاندن آلیب بادغیس ولایتیگچه اولرنینگ تۉنی، سله ‌سی، جېلگی و تاقیلری نینگ تکه سی، رنگی، گلی، توزیلیشی، تیکیلیشی و حتی کییش یۉسینی‌ گه کۉره قیسی ولایت یا منطقه‌ گه تېگیشلی اېکنی یققال بیلینه‌ دی.

ادامه نوشته

 

"تیلگه اختیارسیز، اېلگه اعتبارسیز"

(میر علیشیر نوایی)

 

اۉزبېک، اوزبیک، اوزبک، اُزبک، ....؟


عزیز و حرمتلی تیلداشلر،

کۉپ پیتلردن بېری "اۉزبېک، اوزبیک، اوزبک، اُزبک،..."  سۉزلری حقیده اچینرلی تارتیشوولر و بحثلر بۉلیب کېلماقده. بیر آز مدت آتیشمه‌لر تۉخته‌تیلسه (آتش بس بۉلسه)-ده!، کېینراق تغین باشلنه‌دی! موضوع حقده کومنتلر و قیسقه ایضاحلر، اچیق-چوچوک سۉزلردن آلیب، تورلی میده یا ییریک مقاله‌لرگچه یېتیب بارگن.

ادامه نوشته

«هاچیکو» وفادارلیک اۉرنکی، تیلماج: حلیم یارقین

 

* بو بیر کوچوکچه نینگ هیجانلی چین قصه‌سیدیر. اونینگ آتی «هاچیکو» اېدی. قصه‌ده «هاچیکو»نینگ اېگه‌سیگه نسبتاً چین وفادارلیک تویغوسی و عمری نینگ اداغیگچه، چمه‌سی تۉقّوز ییل اونی کوتیشی تصویرلنگن. اوشبو قصه اساسیده هالیوود چیرایلی عاطفی فیلم یره‌تگن. بیرینچی رولنی هالیوودنینگ مشهور هنرمندی «ریچارد گیر» اۉینه‌گن. شونینگدېک، جاپانده اۉشه ریل بېکتیده هاچیکو نینگ چیرایلی هیکلی هم دوستلیک وفادارلیگی رمزی صفتیده اۉرنه‌تیلیب قۉییلگن.

***

جاپان اۉلکه سیده، ریل بېکت (استیشن) لری نینگ بیریگه بیر ریل کېلیب تۉخته دی. ریل ایچیده اپاققینه چیرایلی بیر کوچوکچه بار اېدی. کوچوکچه یلغوز و اېگه سیز اېدی. او، کیشیلرگه امید بیلن قیغولی باقماقده اېدی...

ادامه نوشته

«مقدمةالادب» سۉزلیگی و اونینگ جاپان نشری


جارالله‌ محمود زمخشری نینگ "مقدمةالادب" سۉزلیگی تورک/اۉزبېک ادبیاتی تاریخیده محمود کاشغری نینگ "دېوان لغات التورک" و محمد بن قیس خوارزمی نینگ "تبیان اللغات التورکی علی لسان قانیقلی" کتابلریدن سۉنگ اوچینچی سۉزلیک سنه‌له‌دی.

سلطان محمد خوارزمشاه گه اهدا قیلینگن محمد بن قیس اثری یۉقالگن و بوکونگه کېلیب، بیلیم اهلی اختیاریده اېمس. بیراق، اېلخانیلر زمانیده عرب تیلیده یازیلگن "جمال‌الدین ابن مهنا"نینگ "حلیةالانسان و حلبةاللسان" لغت اثریده تانیتیلگنی همده "احمد منیری" (شرفنامۀ ابراهیمی لغتنامه سیده) و "جهانگیری سۉزلیگی" مؤلفی اوندن فایده‌له‌نیب اېسله‌گنلر‌یگه کۉره، اوشبو سۉزلیک تألیف اېتیلگنی بیلیم اهلی گه بېللی دیر.

اېندی "تبیان‌اللغات‌التورکی علی لسان قانیقلی" اثرنینگ یۉقالگنی‌نی اعتبارگه آلسک، دېمک بوگون علامه زمخشری‌نینگ "مقدمةالادب" اثری بیلیم ساحه‌سیده فایدله‌نیلیب تورگن ایکینچی تورکچه سۉزلیک دیر.(1)    

ابوالقاسم محمود بن محمود زمخشری خوارزمی خوارزم نینگ "زمخشر" قیشلاغیده توغیلگن. اونینگ توغیلگن و وفات اېتگن تاریخلریده منبعلرده اختلاف بار. بیراق کۉپلب منبعلرده، زمخشری (هجری قمری27-رجب آیی، 467-538/میلادی 1074-1142) ییللرده یشب ایجاد اېتگن‌لیگی یازیلگن. او لغت، نحو، فقه، تفسیر، ادب و تیل (عربچه، تورکچه، فارسچه، ...) بۉییچه بویوک سِیرقِیرّه عالم بۉلگن.

 

 

ادامه نوشته

النگه‌لی سېوگی!!...، طنز

 

* شونچه حادثه و جنجاللر خبرلرینی اۉقیب باشلر شیشیب کېتدی. اېندی بیرآز بۉلسه هم سېوگی دنیاسیدن لذتله‌نیب قالیش یمان بۉلمسه کېره‌ک. بو چوچوک سېوگی قصه‌سینی برچه‌لر اۉقیشلری ممکن. اویلنمه‌گنلر (مجردلر)گینه احتیاط بیلن اۉقیسینلر!

یازووچی: عزیز نسین

تیلماج: حلیم یارقین

  

النگه‌لی سېوگی!!...

 

ساعت 11 لرده (...) هوتل سالونیده اوچره‌شوویم بار اېدی. یمان خیالگه بارمنگلر، تغین. مېن عیاللر بیلن دان آلیشیب یوره‌دیگنلردن اېمس‌من. ایشسیز(بیکار) و آچ یورگن بیر کیشی، بونداق ایشلرگه حال-حوصله‌سی بۉلمه‌یدی.

اۉرتاقلریمدن بیری مېنگه ایش تاپیب بېرماقچی بۉلگن اېدی. شو اوچون مېنی باشلیغ لردن بیریگه تانیتماق اوچون، اوست-باشیم نی یخشی توزه‌تیب، شو هوتلگه کېلیب کوتیشیم نی ایتگن اېدی.

یېتی-سکیز ییل بورون تیکتیرگن قره‌متول دریشیم نی الماریدن چیقه‌ریب کییدیم. بیلمه‌دیم، دریشی تار بۉلگن میدی یا مېن سیمیرگن میدیم!!

جدا قیزیق، شو کونلرده کیشی حتی باد و هوادن هم سیمیره‌دی!

 

ادامه نوشته

اوزوم سقال یا اوزون سقال، نوشتۀ داکتر جلایر عظیمی



اوزوم سقال یا اوزون سقال قریه ایست در مربوطات ولسوالی سنگجارک ولایت سرپل که در آن اوزبیکها سکونت دارند. معنی تحت اللفظی اوزون سقال به اوزبیکی ریش دراز است و از اوزوم سقال ریش انگوری است که هردو اصطلاح با این مفهوم برای نام منطقه نامانوس است. به نظر میرسد سقال مفهوم دیگری دارد زیرا در آسیای مرکزی در نامهای مناطق زیادی نام سقال دیده میشود و در ضمن در نام های قبایل و طایفه های گوناگون تورکهای آسیای مرکزی به شمول اوزبیکها، تورکمنها، قزاقها و غیره مشاهده میشود. اگرچه در مربوطات کابل نیز منطقه ای به نام ریشخور وجود دارد که مفهوم تحت اللفظی آن با نام محل تناسب ندارد. شاید در اصل تلفظ دیگری داشته باشد. در این نوشته در باره سابقه نام سقال بحث میگردد.

ادامه نوشته

چاپِ نخستین متن انتقادی لغتنامۀ «سنگلاخ»

 

لغتنامه "سنگلاخ" با نام امیر علیشیر نوایی، بزرگمرد دانش، ادب و سیاست عصر تیموری پیوند استوار و ناگسستنی دارد. این فرهنگ مهم را مورخ، زبانشناس و منشی نادرشاه افشار، میرزا مهدی خان استرآبادی (متوفی بعد از 1117 هـ) در شرح و توضیح واژه های دشوار و پیچیده آثار "نوایی" فراز آورده است.

گفتنی است، نوایی بیش از 30 اثر منظوم و منثور به زبان های اوزبیکی قدیم (تورکی چغتایی) و فارسی دری دارد. این آثار، گنجینۀ عظیم واژه گان گوناگون و شاذ تورکی برای تمام تورکی زبانان است. از سوی دیگر، واژه گان مزبور فهم و تحلیل نوشته های آثار نوایی را برای علاقمندانش دشوار ساخته اند.

روی همین ملحوظ، شماری از اهل ادب و لغت برای آسان سازی فهم آثار نوایی، دست به شرح و توضیح واژه های دشوار و تألیف کتب لغت یازیدند. این کار به شیوه ها و روش های مختلف و از همان روزگار خود نوایی آغاز یافته است.

ادامه نوشته

توزوک آدم قحط میدی؟؟!...   (اولوسیمیز حکایه لریدن)

* اولوسیمیز حکایه لریدن

 توزوک آدم قحط میدی؟؟!...

 

بیر کیشی نینگ اۉقیمیشلی اۉغلی بیر خرابات-پرباز آدم نینگ قیزینی یاقتیریب، موضوعنی بیرینچیدن آنه سی و او ارقه‌لی آته‌سیگه ایتیبدی.

ییگیت نینگ آته-آنه‌سی مصلحتله‌شیب، اۉغیللری نینگ ایستگی گه کۉنیبدیلر. اولر بیرینچیدن تانیش بیلیشلریدن بیر تانیقلی اۉقیتووچی، نفوذلی بیر بای و حرمتلی آقسقاللردن بیرینی قیزنیکی گه جاوچی(ساوچی) ییباریبدیلر.

قیزنینگ آته‌سی اولرنی مهمانخانه سیده کوتیب آلیب، کېلیشلری دلیلینی سۉره‌بدی.

جاوچیلر اېسه چیرایلی سۉزلر ایتیب، نهایت:

- منه فلانی خان نینگ نوردیده لرینی قُوللیگینگیزگه قبول قیلیب، قیزینگیزگه راضیلیک بېرسنگیز، دېب کېلدیک، دېبدیلر!

ادامه نوشته

افغانستانده‌گی اۉزبېكلر تيليده ايشله‌تیله‌ديگن عباره‌لر، پروفيسور دكتور اېرگش عمروف


هر بير تيلده نطقنی جاذبه‌ لی، تأثيرلی چيقيشی اوچون خذمت قيله ‌دیگن عباره ‌لر موجود. اولرنی اروپا عالملری فرازيولوگيزم و توركيه عالملر «دييم» دېب اته‌ یديلر. بونده‌ ی بيريكمه ‌لر فكرنی ايخچم، آبرزلی، لونده افاده ‌لشگه ياردم بېره‌دی. افغانستانده ‌گی اۉزبېكلر نطقيده ايشله ‌تيله ‌ديگن بونده ‌ی عباره‌لر يوقاريده ‌گی فكرنی تصديقله‌ یدی: قروت اېزماق-كۉپ گپيرماق، شاخ چيقرماق- مغرور بۉلماق، سوتدن آق، سوودن تينيق- جوده پاكيزه، گيلمينی ييغماق- ايشينی ييغيشتيرماق، سووگه سويَنماق- اساسسيز نرسه گه ايشانماق.

ادامه نوشته

الهام چاغلری!

 

الهام چاغلری!

 

شعرنی برچه لر سېوه دی، حتی اۉقیمیش­سیزلر هم! بیراق شعرگه یانداشیش یۉریغی و یۉسینی، مېنیمچه کیشیلرده فرق قیله دی. کیم دیر بیرینچیدن شعرنینگ عنوانی و مطلعی‌گه قره‌ب انچه نرسه‌نی بیلیب آله‌دی؛ بشقه بیراو اونینگ وزن و قافیه و آهنگینی یاقتیریب، حلاوت آله‌دی؛ ینه بیری اونینگ ایچیگه اعتبار بېریب، مضمون-غایه سیگه قیزیقه‌دی و بهاله‌یدی و ...

بیراق مېنینگ عادتیم بوتونله­ی اۉزگچه! یعنی مېن بشقه‌لرگه تېسکری شعرنینگ باشی اېمس، شکلی اېمس، ایچی اېمس، بلکه "تگی" گه اعتبار بېره‌من! شعرنینگ "تگی" دېگنده اونینگ مقطعی اېمس، البته. هه عیناً "تگی"! حالی هم توشونمه دینگیز، چاغی! منه حاضر موضوعنی یاریتیب بېره‌من:

قدیمدن "کاسه نینگ تگی ده نیم کاسه بار" دېگنلر! قره‌نگ بوتون ماجرا و بلا-قضالر نرسه‌لرنینگ تگیده بۉله‌دی! "برچه فساد اونینگ ایاغی نینگ تگیده" دېیله‌دی! "اونینگ تگی بۉش!" یا "تگی یۉق!"، "تگی پست"،  یا "تگی گه سوو کېتگن!" کبی اتمه و عباره‌لر، نرسه‌لرنینگ "تگی" مهم اېکنلیگی و اونگه اعتبار بېریلیشی‌نی کۉرسه‌دی.

 

ادامه نوشته

قندی بیگ

 

 

 

     طنز

 

         قندی بېگ!

 

مدیر توردی بېگ گوده­سی کېلیشگن، تن-جانی ساغلام آدم اېدی. یاشی اېلیکدن آشگن بۉلسه هم، انچه تېتیک و اۉکتم اېدی. یاش همکارلری یا که باله­لری توماو-موماو یا که جان آغریققه چلینیب قالگنلریده، او دراو:

- اې اېسیز یاشلر، سویکلرینگیز اۉسیملیک (نباتی) یاغ و پودری سوتلر بیلن قاتگن-ده، خودی ماشیندن چیققن جۉجه­لرگه اۉخشب، سل-پل نرسه­گه کسل بۉله­سیزلر، دېب گاه هزل و گاهیده هم طعنه قیلردی.

چیندن هم او اونچه-مونچه کسللیک یا آغریقنی اۉزیگه آلمه­ی، داکترگه بارمس و اولرنینگ دوالرینی اصلا آلیب یېمس اېدی!

هرحالده، انسان ذاتی ایسیق جان-ده، نیمه بۉلدی یو مدیر توردی بېگ بیر اېرته اویقودن اویغانگنیده عادتگه تېسکری آغزی اچیق و قوروق اېدی. او، بیرینچیدن موضوع نی خاتینی گه ایتدی. او بۉلسه:

- بلکه معده­نگیز توزوک ایشلمه­ی یا که قارنینگیز دمله­گنیدن بۉلسه کېره­ک، دېدی یو مېن هم گاهیده شونداق بۉله­من، دېب قۉشیمچه قیلدی.

ادامه نوشته

پيشينه تدريس زبان توركي و چاپ كتاب توركي در افغانستان

 نوشتۀ محمد حلیم یارقین

 

 

از معلومات و اطلاعات گوناگون تاريخي و تاريخ معارف افغانستان چنين برمي آيد، كه پايه هاي نخستين مكاتب عصري يا سيستم جديد آموزش در زمان سلطنت امير حبيب الله خان گذاشته شده است.  در زمان امير حبيب الله خان ليسه حبيبيه در سال 1903ميلادي/ 1321 هجری قمری تأسيس شد. اين مكتب داراي شش شاخه ابتدايي در ساير نقاط شهر كابل نيز بود. اين معارف فقط در كابل محدود بود و در ساير نقاط كشور مكاتب محلي به اسلوب قديم به مصرف مردم در مساجد هنوز تدريس مي كرد.

 

ادامه نوشته

آه، بو كسللر! (طنز)

آه، بو كسللر....!

         داكتر اېركين تاش بيلن ياشليك دوريدن بيرگه اۉينب كته بۉلگنميز. مكتب و فاكولته‌نی هم بير وقتده اۉقيگنميز. بيراق مېن ادبيات و او اېسه طب فاكولته‌سينی توگتديك. هه، فراغتدن كېين مېن اۉقيتووچی بۉليب، مكتب مه-مكتب بله‌لرنی اۉقيتديم، داكتر بۉلسه شفاخانه‌مه- شفاخانه ايشلب كسللرنی دوالب، دردلريگه درمان بۉلدی.

         داكتر تحصيلنی انچه قيينليكلر بيلن توگتدی. او ذاتاً كۉنگيلچن، مهربان آدم. باشده وظيفه گه كيريب ايش باشلگنده، كسللر بيلن خوش معامله، اولرگه اۉته غمخوار بۉليب، حتی «فيس» بېرگنلريده كۉپينچه اولرگه بقيريب، «فيس»نی قيتيب قۉللريگه بېرر اېدی...

ادامه نوشته

سَيلاولر عشقبازی! (طنز)

سَيلاولر عشقبازی!

         خان ميرزا «دموكراسی» نينگ برچه تورلی مزيتلری و يخشی نرسه‌لریدن «سيلاو»نی جدا هم ياقتيريب قالگن. يلغوز ياقتيريب‌گينه اېمس، بلكه عملده و نظرده بو تۉغريده اۉز فكرينی ايته‌دی، اۉزگه‌لرنی ترغيب اېته‌دی و تورلی سيلاولرنينگ دېيرلی برچه‌سيده اشتراك اېته‌دی. اونينگ اوشبو فعاليتی عايله‌سيدن، كوچه و گذرگچه؛ دفتردن، بازار-آچارلرگچه؛ مجلسلردن حتی كتّه ييغينلرگچه كۉزگه تشلنه‌دی. حتی او تلويزيونلرده هم كۉپينچه كۉرينيب، سياسی بيليمدان و تحليلچی صفتيده كۉپراق شو حقده سۉزله‌یدی.

         بلكيم او عايله ايشلری و دفترده هم تورلی موضوعلر و عمللرنی عيناً «سيلاو» و «رأی» ارقه‌لی حل اېتيشی شونينگ اوچون بۉلسه كېره‌ك! مثال اوچون آقشام اوچون نيمه پيشيريلسين؟ دېگن سۉراق عايله ده مطرح قيلينگنده، او كيشی دراو بو موضوع بۉييچه سۉراق اۉتكه‌زيب، عايله اعضاسی نينگ اكثريت نظری بيلن طعام تورينی بېلگيله‌یدی. يا هم اگر بيرار ياققه سفر، ميله يا كه تۉيگه كېتماقچی بۉلسه‌لر اونده هم رأيلر يازمه يۉسينده آلينيب، نتيجه‌گه كۉره ايش توتيله‌دی...

ادامه نوشته

عاشق انتخابات! (طنز)

به پیشواز از «انتخابات سال 2014» :

عاشق انتخابات!

         خان میرزا از میان تمام مزایای گوناگون «دموكراسی» بیشتر از «انتخابات» خوشیش می آیه. او این گرایش و علاقمندی خوده هم ده عمل و هم ده نظر نشان میته و تا اندازه توانیش دیگه هاره هم تشویق و ترغیب می كنه. او تا حالی هیچ كدام از «انتخابات» هاره بی كاندید شدن ایلا نكده!

         فعالیت های او ده ای مورد از فامیل تا كوچه و گذر؛ از دفتر تا شهر و بازار؛ از مجلس ها تا همایش ها دیده می‌شه. او حتی ده تلویزیون ها هم به عنوان «تحلیلگر امور سیاسی»، «آگاه سیاسی» و حتی «آگاه امور!»  اشتراك كده، بیشتر ده باره مزایای «انتخابات» صحبت می كنه.

         این كه او ده فامیل و ده دفتر تمام مسایله همیشه از طریق «آرای» افراد حل می كنه، شاید ناشی از همی شیفته گی او به «انتخابات» بوده باشه! به گونه مثال اگه ده باره ای كه بری  شو چی غذایی پخته شوه؟ كسی ده فامیل حرف بزنه، خان میرزا زودی كده نظرسنچی ده راه انداخته، از روی فكر اكثریت اعضای فامیل نوع غذای شوه تعیین می كنه... 

ادامه نوشته

لهجه يره‌تووچی تيش داكتری! (طنز)

لهجه يره‌تووچی تيش داكتری!

         خلقيميز اۉزلری نينگ اېنگ يمان كونلرينی «يخشی كونيم تيش آغريق» دېگنلری بېچيز اېمس اېكن! نيمه‌گه دېگنده، كېكسه‌ليك دوری نينگ تورلی عارضه‌لريدن بيری تيشلرنينگ آغريغی و قورت يېب توشيشی و اونگه باغليق آواره‌ليك و تشويشلری اېكن. اخير تېنگری بيزلرگه لطف اېتيب، آغزيميزده 32 ته تيش يره‌تيب تورموش نينگ بوتون مزه‌لی نرسه‌لرينی، اچيق-چوچگی، يومشاق-قتيقليگی، ايسق-ساووقليگی گه قره‌مه‌ی، هه دېمه‌ی يېب كېلديك. منه اېندی، كېكسه‌لیكده تيش آغريق، تيش اوزديريش، تيش تۉلديريش، تيش قۉنديريش و ... كبیلر بيلن آواره‌میز!

         حالی 50 ياشدن آشمسدن آغيزنينگ تېگيرمانی دېيه تانيلگن بوتون جغ تيشلردن اَيريليب قالديم. شونده تيش داكترلری نينگ بيريگه مراجعت قيليب، تيشلرنينگ كۉپی ايشدن چيقيب يررسيز بۉلگنی، اولرنی سوغوريب تشلب، اۉرنيگه ينگيدن ساخته تيش قۉنديريشنی جناب داكتردن مصلحت آلديم...

ادامه نوشته

بله ­لرنی قۉرقیتمنگیز!! (طنز)

         بیزنینگ اۉزیمیز هم، بله ­لریمیز هم برچه­ میز قۉرقاق و جرأت­سیزمیز. بو نرسه قدیم-قدیمدن توغمه یا یوقیملی کسللیک سینگری نسلدن-نسلگه بیزگچه یېتیب کېلگن، دېب اۉیله ­یمن!

         مهم موضوعلر اویاقده تورسین، حتی عادی­ گینه نرسه ­لرده هم جرأت­ سیزلیک بوتون وجودیمیز و روحیاتیمیزگه سایه‌ تشلب، آغزیمیز قوروب، بدنیمیز تیتره ­ب قاله­ دی. کۉپینچه بیران حرکت قیلیش یا که سۉزلشگه باتینالمه­ ی قاله ­­میز.

         مېن بو حقده کۉپ اۉیلب یورر اېدیم. اېندی سینچیکلب قره ­سم، بو مشئوم روحی حالت بیزده اۉشه بَله ­لیگیمیز دوریدن‌آق وجودیمیزده اېکیلیب، اولغه­ ییب، کېکسه ­ییب قالگنیمیزگچه ارداقلنگن، اۉسگن و بېشیککه تېککن کسللیککه ايله‌نيب قالگن اېكن...

ادامه نوشته

2014 نچی ييل دغدغه‌لری! (طنز) محمد حلیم یارقین

«2014- ييل» آلديدن

2014 نچی ييل دغدغه‌لری!

         اېندی اۉلكه‌میزده، اۉلكه‌داشلريميز تورموشی‌نينگ برچه ساحه‌لری «آيساف»، «ناتو»، «خلق ارا كوچلر» و ... كبی حربی اتمه‌لر و قيلميشلری بيلن بوتونله‌ی يوغريليب، باغله‌نيب كېتدی، دېسم مبالغه اېمس. منه عايله، كوچه-كۉيلر، محله و قيشلاقلر، قۉيينگ كه بوتون شهرلر و يورتيميز «2014 ييلی» دېگن ينگی اتمه حقيده گپ-سۉزلر همده بحثلر بيلن ليق تۉليب كېتگن.

         اوّلی خو بو گپگه يوزگه-يوز ايشانگن ديرسيز. مبادا ايشانمه‌گن بۉلسنگيز، كيشيلر اره‌سيده‌ هركونی و هرلحظه بۉليب اۉته‌ديگن قوييده‌گی سوال-جوابلردن بيليب آليشينگيز ممكن:

         - تۉره‌قول اكه، بو ييل قنچه يېرنی پاسيره قيلماقچی سيز؟ بيلسك بۉله‌دی می؟

         - حاجی بای اكه، حاضر سيزگه بير نيمه دېيشيم قيين...

ادامه نوشته

میرزا امام ویردی (بیردی) اوزبیك، مبارزِ نستوه از تبار آزادیخواهان

به مناسبت 28 اسد- روز استقلال افغانستان

میرزا امام ویردی (بیردی) اوزبیك

مبارزِ نستوه از تبار آزادیخواهان

         مردم افغانستان با خصوصیت‌های بارز آزادیخواهی و استعمارستیزی شهرۀ جهان اند. موقعیت استراتیژیك جغرافیایی میهن ما در درازای تاریخ آن را در معرض تهاجمات، جنگ‌ها و گذرگاه سلطه جویان و لشكركشی های بزرگ قرار داده است. از این رو، این سرزمین و مردم آن از اثر تجاوزات و جنگ‌های متجاوزین سلطه­جو و استعمارگر متحمل تلفات انسانی زیاد و زیان‌ها و آسیب‌های مادی و معنوی بزرگی شده است.

         در سده های هیجدهم و نوزدهم میلادی مردم ما شاهد تلاش‌های استیلاگرانۀ دو دولت بزرگ استعماری در همجواری كشور خود بودند. استعمارگران انگلیسی از شرق و جنوب و استعمارگران تزاری از شمال چشم طمع به سرزمین ما دوخته بودند. حكومت پارس (ایران) نیز گاه گاهی به نیت دستیابی به بخش‌های غربی كشور ما دست به تشبثات نظامی می­زد...

ادامه نوشته

قيغوداشليك و تسليت پيامی، استاد عبدالکریم بهمن وفاتی مناسبتی بیلن

قيغوداشليك و تسليت پيامی

         هجری 1392 ييلی، اسد آيی نينگ تۉرتينچی‌سيده خلقيميز اۉزی نينگ صادق و فدايی مربی‌سی و سياسی و مدنی حقوقی نينگ چين كوره‌شچی و مدافع‌سی، توركمن تيلی نينگ آتاقلی شاعری و اديبی استاد عبدالكريم بهمن نی قۉلدن بېردی.

         استاد بهمن، اۉزی نينگ عدالت و بشری حقوق تېنگليگی اوچون كۉپ ييلليك كوره‌شی، اوزاق ييللر اونوملی محنتی طفيلی ياشلرنی تربيه‌لشی، توركمن تيلی و ادبياتی رواجی و يوکسَلیشی يوليده‌گی ايجادی فعاليتلری بيلن خلقيميز خاطره‌سی و تاريخيده منگو قاله‌دی.

         بو قيغولی واقعه مناسبتی بيلن بوتون فرهنگی‌لر، ضيالي‌لر و اينيقسه استادنينگ قدردان عايله اعضالری، خصوصاً جناب حاجی سراج الدين بهمن گه چين كۉنگيلدن تسليت و قيغوداشليك بيلديريب، اولوغ تېنگريدن استاد روحلرينی شاد ايسته‌یميز.

يارقينلر عايله‌سی

رب من، آیین ویژۀ اوزبیك ها در ماۀ مبارك رمضان

به مناسب حلول ماۀ مبارك رمضان

رب من،  آیین ویژۀ اوزبیك ها در ماۀ مبارك رمضان

         فرهنگ پُربار مردم اوزبیك مملو از آیین ها، رسم ها، باورها، عنعنه ها و شگردهای گوناگون است. هریك از آنها نشانۀ بارز گوشه های مختلف دوران زنده گی و نیز اندیشه ها، باورها و نگرشهای آنان نسبت به طبیعت، انسان و جامعه است. این پدیده های فرهنگی در كلیت خود بازتاب دهندۀ وضع زیستی و مراحل مختلف حیات كنونی و حتی دوران های دور زنده گی آنان از ژرفای تاریخ است. در آفرینش این گنجینه های بیش بها و گرانسنگ تمام نسل ها و تمام لایه های سنی و جنسی مردم سهم درخور داشته اند.

         یكی از نمونه های گنجینۀ ارزشمند فرهنگ مردم ما شماری از آیین ها، مراسم و محافلیست كه به مناسبت روزهای خجستۀ مذهبی، ملی، تاریخی وغیره برگزار و اجرا می گردد. از آن شمار است مراسم و آیین های ویژه یی كه به مناسبت حلول ماۀ مبارك رمضان و پایان آن برگزار می شود. یكی از این ها اجرای رسم سرود خوانی به خاطر استقبال و تقدیس ماۀ رمضان از سوی نوجوانان است، كه در مناطق مختلف میان اوزبیك ها به نام های «رب من»، «رمضانی»، «روانه» وغیره یاد می شود. كاملاً طبیعی خواهد بود كه این رسم نه تنها در میان اوزبیكان سایر مناطق، بل میان مردمان دیگر اقوام نیز با عین نام یا نام دیگر، با شیوه و شگرد همسان یا با تفاوت های كم یا بیش وجود داشته باشد...

ادامه نوشته

افغانستان رسمی مطبوعاتيده چاپ ایتیلگن بيرينچی توركی كتاب

افغانستان رسمی مطبوعاتيده چاپ ایتیلگن بيرينچی توركی كتاب

         هجری 1387 ييلی تيليميزده (عربچه يازوويده) باسيليب چيققن كتابلر فهرستینی توزيش ايشينی ريجهلشتيره ياتگنده، توستدن اوشبو آقيمده كرونولوژيك نقطۀ نظردن، اۉلكهميزده دولت رسمی اداره‌لری تماندن بيرينچی قتله قهی كتاب، قچان و كيم تماندن چاپ اېتيليب چيققن؟ دېگن سۉراق ذهنيمده تاپيلگن اېدی.

         بو مسأله چيندن هم تيليميز و مطبوعاتی اوچون تاريخی اهميتگه اېگه اېدی. هر چند مشرب، صوفی الله يار، نوايی كبی سيمالريميزنينگ اثرلريدن اۉرنكلر همده بعضی بير ترجمهلر و دينی كتابلر ايريم ملالر (اېسكی مكتبلر)، مدرسه‌لر و كيشيلر قۉليده اوچره‌ب تورسه-ده، بيراق اولرنينگ دېيرلی برچه سی شخصی تشبثلر آرقهلی تاشكېنت، قازان و پاكستانده باسيليب چيققن، قالهبېرسه اولرده كۉپينچه باسمه بېلگيلری (چاپ تاريخی، جايی، نشرياتی، مهتممی،…) كمدن-كم يازيلگن بۉلر اېدی. شونينگ اوچون، يوقاريده‌گی سۉراغلرگه اولردن انيق بير جواب آليش قيين اېدی. بو سۉراقلرگه جواب ايزلب، كۉپ اۉتمهی، نهايت بو كتاب «سلطان حسين ميرزا بايقرا دېوانی» اېكنليگی بېللی بۉلدی. بو قيمتلی اثرنی آتاقلی متن شناس عالم، حرمتلی استاذيميز كانديد اكادميسين دكتور محمد يعقوب واحدی جوزجانی علمی-تنقيدی يۉسينده، 8 ته قۉليازمه و ايكّيته باسمه نسخه اساسيده تيارلب، «ديوان سلطان حسين ميرزا بايقرا به انضمام رسالۀ او» عنوانی آستيده هجری 1346/ ميلادی 1967 ييلی (بوندن 46 ييل بورون) كابلده، اطلاعات و فرهنگ وزيرليگيگه تېگيشلی «تاريخ انجمنی» تماندن نشر اېتتيرگن اېكنلر. بو كتاب نينگ چاپ بۉليشی اۉشه زمانده تيليميز و اولوسيميز اوچون كتّه علمی و فرهنگی واقعه اېدی، البته...

ادامه نوشته

پیشینۀ چاپ كتاب توركی در مطبوعات رسمی افغانستان

پیشینۀ چاپ كتاب توركی در مطبوعات رسمی افغانستان

         در سال 1387 گاهی كه روی چگونه‌گی تهیه و تألیف فهرست (كتالوگ) كتاب های چاپی اوزبیكی (به خط عربی) می اندیشیدم، ناگهان پرسشی در ذهنم پیدا شد، كه در مطبوعات رسمی دولتی افغانستان نخستین كتاب اۉزبیكی-توركی چی زمانی، از سوی چی كسی چاپ شده و آن كتاب كدام اثر بوده است؟

         این مسأله به ویژه از نگاه  كرونولوژیكی جایگاه زبان اوزبیكی در مطبوعات و جامعه كشورمان اهمیت زیادی داشت. اگرچه نمونه های فراوان گزیدۀ اشعار سیماهای ادبی زبان اوزبیكی چون نوایی، مشرب، صوفی الله یار، هویدا و ترجمۀ برخی آثار دری چون گلستان، هزار و یكشب، شاهنامه وغیره و نیز بعضی كتاب های دینی در مكاتب خانه‌گی و مدرسه ها و نزد اشخاص زیاد وجود داشت، ولی تمام آنها با تشبث شخصی افراد و در پاكستان، تاشكند و قازان چاپ شده بودند. گذشته از آن، در بیشترینه كتب مذكور مشخصات و نشانه های چاپ (تاریخ نشر، جای نشر، مهتمم، بنگاه نشراتی، ...) كمتر نوشته می بود. از این رو، دریافت پاسخ روشن و دقیق برای پرسش های ذكر شده دشوار می نمود...

ادامه نوشته

ظهیرالدین محمد بابر پادشاه (جهان مدنیتی تاریخیده توتگن اۉرنی)

ظهیرالدین محمد بابرنینگ

جهان مدنیتی تاریخیده توتگن اورنی

         میلادی 2013  ییل جون آیی نینگ 10-11 كونلریده، ظهیرالدین محمد بابر پادشاه توغیلگن كونی نینگ 530 ییللیگی مناسبتی بیلن گۉزه‌ ل تاشكېنت شهریده، میرعلیشیر نوایی نامیده‌ گی ملی كتابخانه ‌نینگ ینگی قوریلگن محتشم بناسی تالاریده خلق ارا كته علمی كنفرانس بۉلیب اۉتدی. بو طنطنه لی علمی ییغین «بابر خلق ارا فوندی» میزبانلیگیده یۉلگه قۉییلگن اېدی. كنفرانسگه هندوستان، پاكستان، هنگری، افغانستان، توركیه، آذربایجان، مصر، ایران، جاپان، توركمنستان، آلمان، روسیه، قرغیزستان و قزاقستان كبی 14 مملكتدن عالملر و تحقیقاتچیلر چارلنگن اېدیلر...

ادامه نوشته

اعتراض!

مجاهدلر كابلنی اېگللب، جابرانه حكم سوروب یورگن پیتلری واقعه‌لریدن:

اعتراض!

         گوده‌سی نسبتاً كیچیكراق كیشی بېكت (ایستگاه) ده تورگن بشقه یۉلاوچیلر بیلن بیرگه شاشیلیب، سورولیب سرویس گه چیقیب آلدی. بۉش اۉریندیق (چوكی) بۉلمه‌‌گنلیگی اوچون یۉلكده بشقه‌‌لر بیلن قیسیلیب، زیچ تاختب قالدی.

         او اوشله‌‌گیچدن اوشلب اېندی اۉزینی اۉنگلب آلگن اېدی كه، ایاغیده قتیق آغریق سېزدی. بیر عمللب بوكیلیب قره‌سه، ایاغی اوستیگه سَپل‌گه اۉخشش كته بیر ایاق اونی باسیب تورگن اېمیش! شونده او اعتراض قیلماقچی بۉلیب، باش كۉته‌ریب، سَپل ایاغلی آدمگه قره‌دی.بیراق كۉزی او آدمگه توشگن زهاتی‌ياق درّاو اوندن كۉز اوزدی-ده، اچیغی و آغریغینی زورغه یوتیب، باشینی قویی اېگیب یېرگه باقدی! اونینگ یوره‌گینی قنداق دیر قۉرقینچ غیجیملب قۉیگندېك بۉلدی؛ چونكه ایاغینی باسیب تورگن كیمسه یۉغان گوده‌لی، قلین پتّیق سقاللی، باشیگه پكولی بیر تمانگه اېگری قیلیب كییلگن و بۉیینیگه اېسه اله چوپار چهارخانه كير رومال تشلنگن بیر آدم اېدی...

ادامه نوشته